Horigheid
Het project Hofhorige Erven Digitaal
Het oorspronkelijke doel van het project was om de kadastrale basislaag van 1832 in HisGis Overijssel te verrijken met de zogeheten hofhorige domeinkaarten. Daarbij gaat het om 99 pre-kadastrale manuscriptkaarten van Twentse hofhorige erven uit de periode 1770-1778. Het uiteindelijke resultaat is een site met historische informatie over de circa 400 Twentse hofhorige erven vanaf de late middeleeuwen tot de opheffing van de hofhorigheid in de eerste decennia van de negentiende eeuw.
De erven en percelen zijn cartografisch gereconstrueerd op de kadastrale kaart van 1832, topografische kaarten, luchtfoto’s en Google Streetview. Door historische informatie zichtbaar te maken in een historisch-geografisch informatiesysteem ontstaan nieuwe mogelijkheden voor lokaal en regionaal historisch onderzoek. Daarom zijn vrijwel alle onderliggende databestanden te downloaden. De site is in wezen een digitale bronnenuitgave. Voortgezet onderzoek kan openstaande onduidelijkheden en lacunes ophelderen.
De website Hofhorige Erven Digitaal is het resultaat van samenwerking tussen de Fryske Akademy, de Oudheidkamer Twente en de Stichting Kadastrale Atlas Overijssel. Het Historisch Centrum Overijssel stelde de bulk aan gebruikte kaarten en archieven ter beschikking. Het project is in de jaren 2012-2018 uitgevoerd door Geert Hannink, Jan Hartmann, Margriet Noordman, Piet den Otter, Jos Schmit, Thomas Vermaut en Henk Woolderink.
Wat is hofhorigheid?
Hofstelsel en horigheid zijn in Twente tot het begin van de negentiende eeuw van grote historische betekenis geweest. Ze vormden de agrarische fundering voor de feodale samenleving. In dit stelsel zijn boeren en heren door vaste rechtsregels aan elkaar gebonden. De horige boer en zijn erfgenamen hadden levenslang en eeuwig het gebruiksrecht (bouwrecht) van hun boerderij en konden daarvan niet verdreven worden. Anderzijds mochten ze de boerderij niet zonder toestemming van de heer verlaten. Ze waren dus gebonden aan de grond. In ruil voor het continue gebruik daarvan waren horigen vaste lasten aan de heer verschuldigd in de vorm van periodieke levering van producten, diensten of geld. Omdat deze lasten eeuwenlang ongewijzigd bleven, werd, toen ze in geld waren omgezet, de werkelijke waarde door geldontwaarding steeds geringer. De heren waren van hun kant ook gebonden. Door de vaste gebruiksrechten van de horigen hadden zij immers niet de volledige beschikking over hun bezit.
Dat alles zorgde ervoor dat de Twentse horige boeren een grote bestaanszekerheid kenden. Doordat de boerderijen bij erfopvolging niet mochten worden gesplitst, zijn ze in ligging en omvang eeuwenlang tamelijk stabiel. In de Franse tijd, in het begin van de negentiende eeuw, werd een einde gemaakt aan de horigheid. De gebruiksrechten vervielen aan de staat. De staat (domeinen) heeft de gebruiksrechten in de jaren 1812-1842 verkocht, meestal aan de zittende boeren.
Kaarten van Twente
Boerderijen
De boerderijen zijn gebaseerd op de Boerderijboeken van Henk Woolderink. Van de 2361 erven zijn er 1919 met een kadasternummer van 1832 geïdentificeerd. De boerderijen zijn onderverdeeld naar hun status: leengoed, allodiaal, horig of onbekend.
Horige erven
Onder "horige erven" zijn de percelen van alle horige erven weergegeven, onderverdeeld naar de 24 hoven waaronder ze hoorden.
Water en wegen
De wegen en waterlopen zijn gebaseerd op de situatie op de kadasterkaart van 1832.
Markegrenzen
De markegrenzen geven de afgrenzingen weer tussen de dorpen en hun woeste gronden.
Richterambten
De richterambten zijn de onderverdelingen van het drostambt Twente tot 1811. De kaartgrenzen zijn gebaseerd op die van de marken die tot de afzonderlijke richterambten behoorden.
Gemeentegrenzen 1832
De gemeentegrenzen zijn die van het kadaster van 1832. Ze wijken aanzienlijk af van de richterambt-grenzen.
OpenStreetmap 1832
De OpenStreetmap kaart is een weergave van de situatie van 1832 volgens de technologie van het OpenStreetmap project. Ze is gebaseerd op het kadaster van 1832, met name het grondgebruik op die kaart.
Minuutplans 1832
Minuutplans zijn kadastrale kaarten die de toestand (ligging, begrenzing e.d.) van de percelen op 1 oktober 1832 weergeven. Dit is de toestand op het moment van invoering van het kadaster. De minuutplans geven per kadastrale gemeente en daarbinnen per sectie de indeling in percelen weer. Binnen een gemeente zijn de secties aangeduid met een letter, telkens beginnend met A. Binnen de secties zijn de percelen telkens vanaf 1 genummerd. Minuutplans bevatten relatief weinig topografische informatie.
De Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel (OAT) hoort bij het minuutplan en geeft per perceelnummer de naam van de eigenaar, diens beroep en woonplaats, alsmede de oppervlakte van het perceel, het gebruik (bebouwing, weiland, bos etc.) en de belastbare opbrengst. De OAT vormt samen met het minuutplan het uitgangspunt voor de kadastrale administratie zoals die vanaf 1832 tot nu toe wordt bijgehouden. Kadastrale gegevens van 1832 zijn digitaal te raadplegen via HisGis Overijssel.
Topografisch Militaire Kaart 1850
De eerste serie gedetailleerde topografische kaarten die voor heel Nederland gemaakt zijn is de Topographisch Militaire Kaart (kortweg TMK), begonnen in 1850 en afgerond in 1864, op schaal 1:50.000. Ze werden vervaardigd op basis van de kadastrale minuutplans en sluiten daar dus goed op aan. Ze bevatten echter veel meer topografische details. Ze zijn oorspronkelijk gegraveerd naar met de hand gekleurde voorbeelden op dezelfde schaal. De gekleurde 'minuten' zijn in 1990 uitgegeven door Wolters Noordhof in de vierdelige Grote Historische Atlas van Nederland. De in HisGis gepresenteerde kaart biedt uiteraard de gegeorefereerde zwart-witeditie.
Bonnebladen
De Bonnebladen zijn te beschouwen als de meer gedetailleerde opvolgers van de TMK (1850-1864), uitgegeven in kleur. Ze zijn getekend op schaal 1:25.000. De officiële naam van de serie is Chromotopografische Kaart des Rijks. Ze staan echter beter bekend als de Bonnekaarten of Bonnebladen, naar de Fransman Bonne die de gekozen projectievorm (van bol naar plat vlak) ontwikkelde. Door de schaal en gedetailleerde weergave zijn ze bij uitstek de bron van informatie voor de bestudering van het Nederlandse landschap in van de late negentiende en vroege twintigste eeuw. De eerste afleveringen werden vervaardigd voor de strategisch belangrijkste gebieden en zijn nadien een aantal keren bijgewerkt. Voor Overijssel zijn daarom ook al exemplaren van vóór de eeuwwisseling beschikbaar uit de jaren 1890-1900. De Bonnebladen zijn per provincie inmiddels tweemaal gebundeld en heruitgegeven: in 1990 en 2006, respectievelijk door de uitgeverijen Robas en Nieuwland.
Top 10 2005
De gedetailleerde Topografische Kaart van Nederland van 2005, schaal 1:10000.
Top 25 2017
De Topografische Kaart van Nederland van 2017, schaal 1:25.000.
OBK 2017
In de Openbare Basiskaart wordt de topografie van heel Nederland op een eenduidige wijze vastgelegd. Ze is gebaseerd op OpenStreetMap.
LUFO PDOK
De luchtoto's van PDOK met een resolutie van 50 cm.
Bodemkaart
De Bodemkaart van Nederland van PDOK, schaal 1:50.000.
Geomorfologie
De Geomorfologie-kaart van Nederland van PDOK, schaal 1:50.000.
Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN)
Het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is een digitale hoogtekaart voor heel Nederland. De gegevens uit het AHN zijn verzameld vanuit de lucht. Met lasertechnologie is vanuit helikopters en vliegtuigen 3D hoogte-informatie verzameld. Zodoende is van elke vierkante meter in Nederland tot op 5 centimeter nauwkeurig, de hoogte op maaiveldniveau bekend.
Domeinkaarten
De Twentse hofhorige erven zijn in de jaren 1770-1778 in opdracht van de Staten van Overijssel opgemeten ten behoeve van de heffing van een nieuwe grondbelasting. Deze belasting is uiteindelijk niet ingevoerd. Op de pre-kadastrale kaarten zijn de erven en de percelen bouwland, hooiland, wilde grond en bos ingetekend. In het renvooi staan ze met de oppervlaktematen en veldnamen gespecificeerd. De kaarten zijn door domeinen gebruikt bij de liquidatie van de hofhorigheid in de eerste decennia van de negentiende eeuw. Vandaar de naam domeinkaarten. Lang niet alle kaarten zijn bewaard gebleven. Het Historisch Centrum Overijssel bewaart kaarten van 95 erven, 4 kaarten bevinden zich elders.
U kunt de scans van de kaarten (beschikbaar gesteld door het HCO) printen of downloaden.
Zie ook erfkaarten en tabellen.
Welberg, G.J., De moeizame kreatie van 18e eeuwse kaarten van Twentse horige domeinerven, Jaarboek Twente 32 (1993) 57-72.
HCO, toegang 003.2, Halfman, C.Z., Catalogus van kaarten betreffende Domeingoederen in Overijssel, ca. 1770 - 1826, Zwolle (1990). Online.
Erfkaarten
Op de erfkaarten heeft Jos Schmit elk hofhorig erf met de bijbehorende percelen ingetekend op de kadastrale minuutkaart van 1832. Deze lokalisatie is merendeels met zekerheid gelukt, soms tentatief. In incidentele gevallen zal nader onderzoek de exacte ligging moeten uitwijzen.
Als bron dienden:
• De domeinkaarten 1770-1778.
• De notariële akten van overdracht van hofhorige rechten door domeinen uit de jaren 1812-1842.
• Het kadaster van 1832.
• Het onvolprezen onderzoeksarchief van Henk Woolderink.
Zie ook domeinkaarten en tabellen.
U kunt de Erfkaarten als PDF printen of downloaden.
Tabellen
In de tabellen heeft Jos Schmit per voormaals hofhorig erf, indien mogelijk tot op perceelniveau, alle relevante gegevens opgenomen uit:
• De renvooien van de domeinkaarten 1770-1778.
• De notariële akten van overdracht van hofhorige rechten door domeinen uit de jaren 1812- 1842.
• Het kadaster van 1832.
• Het onvolprezen onderzoeksarchief van Henk Woolderink.
De gegevens zijn nauwgezet getranscribeerd uit de bronnen. Uitzondering is de omrekening van de oude oppervlaktematen in de renvooien van de domeinkaarten naar hectaren.
De bronnen tonen, zeker bij onderlinge vergelijking, grotere en kleinere verschillen in bijvoorbeeld de berekende oppervlakte(n) of de definitie van de individuele percelen. Verklaring daarvan is onderwerp van verder historisch onderzoek.
U kunt de tabellen als PDF printen of downloaden.
Boerderijboek
In de serie Historisch Boerderij-Onderzoek (HBO) publiceerden Henk Woolderink en de Werkgroep Boerderij-Onderzoek historische gegevens over Twentse boerderijen uit het schattingsregister van 1475, het verpondingsregister van 1601 en 1602, het kadaster van 1832, het hofrecht van Twente van 1546 en de domeinkaarten van 1770-1778. Voor de periode 1832-heden wordt verwezen naar de kadastrale registraties vanaf 1832. Naast hofhorige erven worden ook allodiale (eigen vrij bezit) boerderijen en leengoederen behandeld.
De boerderijboeken zijn geordend per richterambt. In de inleiding wordt uitvoerig ingegaan op de bronnen en de juridische status van de boerderijen.
Met behulp van de boerderijboeken kan de geschiedenis van de hofhorige erven verder worden teruggevoerd, in vele gevallen tot de late middeleeuwen.
U kunt de boerderijboeken als PDF printen of downloaden.
